Warning: Undefined array key "ssba_bar_buttons" in /home/u108981792/domains/ardziv.org/public_html/wp-content/plugins/simple-share-buttons-adder/php/class-buttons.php on line 602

Warning: Undefined array key "ssba_bar_buttons" in /home/u108981792/domains/ardziv.org/public_html/wp-content/plugins/simple-share-buttons-adder/php/class-buttons.php on line 602

Warning: Undefined array key "ssba_bar_buttons" in /home/u108981792/domains/ardziv.org/public_html/wp-content/plugins/simple-share-buttons-adder/php/class-buttons.php on line 602

Warning: Undefined array key "ssba_bar_buttons" in /home/u108981792/domains/ardziv.org/public_html/wp-content/plugins/simple-share-buttons-adder/php/class-buttons.php on line 602

Պոլսոյ Պէյօղլու թաղամասին մէջ գտնուող «Հըտիվեալ Փալաս» կոչուող պատմական շէնքի գետնայարկը կը գտնուի «Արաս» հրատարակչատունը: Թօմոն (Եդուարդ Թովմասեան) հրատարակչատան հիմնադիրներէն է ու մշտական ներկայութիւն մը Պոլսոյ հայ համայնքէն ներս. ունի մեծ մօրուք մը, մնայունժպիտ դէմքին եւ հազար ու մէկ պատմութիւն: Շաբաթ մը առաջ Թօմոյին ծանօթացայ, սակայն կարճ էր հանդիպումը: Որոշեցինք կրկին պայմանաւորուիլ, ու այսօր վերադարձած եմ հրատարակչատուն հետը զրուցելու: Ինծի թէյ կը հրամցնէ ու առանց ժամանակ վատնելու կը սկսի պատմել…

Չարենց Եւրոպա չգացած, 1922-ին Աւետիք Իսահակեանին հետ միասին այս քաղաքը կու գայ: Լաւ չենք գիտեր թէ տա՞սը օր կը մնայ, տասնըհի՞նգ օր կը մնայ…չենք գիտեր: Բայց գիտենք թէ շատ երկար չի մնար: Խօսք կայ որ այս շէնքը (որուն մէջ կը գտնուինք հիմա ու կը պատկանի Գարակէօզեան հիմնարկին) ժամանակին պանդոկ էր ու Չարենց այստեղ մնացեր է: Այս շէնքը պատմական շէնք է: Իր «Իսթանպուլ» խորագրով բանաստեղծութեան մէջ «Բերա Փալասին» մասին ակնարկութիւններ ալ կան, ուրեմն կրնայ հոն ալ մնացած ըլլալ: Վստահ չեմ, բայց այստեղերը շրջեր է, անպատճառ: Այն բանաստեղծութեան մէջ այս քաղաքը կ՛անուանէ «միջազգային պոռնիկ»-ը, ու ճիշդէր…իսկապէս հետաքրքրական վայր մըն է սա:

Սկսինք սկիզբէն. Ո՞ւր ծնած էք:

Պոլիս ծնած եմ, 1949-ին, Ետիքուլէ ըսուած թաղամասը՝ Սամաթիա: Այնտեղ, մեր թաղի դպրոցը՝ «Անարատ Յղութիւն» Վարժարանը յաճախած եմ: Նախակրթարան աւարտելէ ետք՝ Սկիւտարի Սուրբ Խաչ Դպրեվանքը անցած եմ ու «լիսէն» այնտեղ աւարտած եմ: Այնտեղ է որ անունս Թօմօ եղաւ: Դպրեվանքի տարիներուս, դասարանիս մէջ երեք Եդուարդներ կային, ուրեմն զիս Թովմաս սկսան կանչել: «Թովմաս»-ը շուտով կրճատումի ենթարկուեցաւ եւ դարձաւ «Թօմօ». ինչպէս Սարգիսը կը դառնայ Սագօ, Տիգրանը կը դառնայ Տիգօ, եւ այլն:

Ապա, անցած եմ Իսթանպուլի Պետական Համալսարանը, ուր գրական բաժնէն ներս դասական լեզուներ ուսանած եմ՝ հին յունարէն եւ լատիներէն: Նոյն ժամանակ գրաբար սորվելու համար մասնաւոր դասեր կ՛առնէի պատրիարքարանէն ներս: 1960-ին տեղափոխուեցանք ու հաստատուեցանք Պաքըր գիւղ: 1970-ին ամուսնացայ Փայլինէի հետ: Այնատեն, աննախակրթարանի ուսուցչուհի էր, առաջին դասարանէն մինչեւ հինգերորդ: Փայլինէն ու ես սկսանք աշխատակցիլ «Մարմարա» օրաթերթին: Պոլիս երկու օրաթերթ կայ՝ «Ժամանակ» եւ «Մարմարա»: «Մարմարա»-ին կամաւոր աշխատակիցներն էինք, ու ամէն ուրբաթ մանկական էջ կը պատրաստէինք: Ու այդ տարիներուն, մեր ընկերներուն հետ միասին սկսանք գիրքեր հրատարակել. գոնէ տարին մէկ հատոր:

Ի՞նչ հրատարակեցիք:

Նախ հրատարակեցինք Մկրտիչ Մարկոսեանի՝ «Մեր այդ կողմերը». յետոյ՝ Պուրմայեանի յօդուածները, Յակոբ Մնձուրի, եւ այլն: Մկրտիչ Մարկոսեանը երէց եղբայրս է. ժամանակին Դպրեվանքի տնօրէնն էր: Անոր պատմուածքները թրքերէնի թարգմանեցինք, հրատարակեցինք եւ մեծ ընդունելութիւն ունեցաւ: Այդ տարին որոշեցինք հրատարակչատուն մը հիմնել եւ այս գործերովմենք մեզ տեսնել:

Հրանդ Տինքը այն օրերուն գրախանութ մը ունէր եւ գիրք կը վաճառէր: Ես իրեն առաջարկեցի որ Մկրտիչին հետ միասին հրատարակչատուն մը բանայ: Մի քանի ժողովներ գումարեցին այս նիւթին շուրջ. թերեւս չորս հինգ անգամ: Ու օր մը ինծի կանչեցին ու ըսին որ առանց ինծի պիտի չըլլար. կ՛ուզէին որ ես ալ մաս կազմեմ: «Գաղափարը տուիր՝ շատ լաւ, բայց գաղափարը տալով մի՛բաւարարուիր:», ըսին: Այսպիսով 1993-ին, «Արաս» հրատարակչատունը հիմնեցինք երեքս՝ երէց եղբայրս Մկրտիչը, փոքր եղբայրս Հրանդն ու ես: Այս շէնքին 2-րդ յարկը փոքր սենեակ մը վարձեցինք ու սկսանք մեր աշխատանքը:

Երեք տարիներ յետոյ, Հրանդը գաղափար մը ունէր շաբաթաթերթ մը հրատարակելու: Ես իրեն ըսի որ այս հրատարակչական ձեռնարկը յաջողեցնելէ ետք կը սկսինք այդ մէկը, բայց չկրցանք համաձայնիլ: Անատոլեան իր կրթութեան համաձայն, արտօնութիւն ուզեց բաժնուելու ու սկսելու շաբաթաթերթը: Ինչպէս տղայ մը իր հօրմէն արտօնութիւն կ՛ուզէ բան մը ընելու այդպէս ալ ինքը ուզեց: Այստեղի հին սովորութիւնն է այս: «Ա՜յ պապամ. Ի՞նչ արտօնութիւն պէտք ունիս», ըսի. ու այսպէս, Հրանդը բաժնուեցաւ այս հաստատութենէն ու գնաց,հիմնեց «Ակօս»-ը՝ Աննա Թուրայի,Լուիզ եւ Տիրան Պաքարներու հետ, Մեսրոպ Պատրիարքին մեծ աջակցութեամբ:

Լաւ եղաւ. մենք այս գծով շարունակեցինք ու յաջողութիւն ձեռք բերինք, ինք ալ այդ գծով մեծ յաջողութիւններ ձեռք բերաւ: Կարծես Թուրքիոյ մէջ երկուքին ալ («Արաս»-ի եւ «Ակօս»-ի) պահանջքը կար, ուրեմն երկու ձեռնարկներն ալ կը կարծեմ որ պահանջքներուն լրիւ գոհացում տուին: Մաքուր, լրիւ գոհացում: Լաւ որ այդպէս եղեր է: Բախտը բերաւ ըսենք, որ այդպէս եղեր է, ու մինչեւ օրս, երկուքը քոյր-եղբայր հաստատութիւններ են: Մեր գաղափարները նոյնն են. մեր նպատակը նոյնն է:

Ի՞նչ է երկու հաստատութիւններու նպատակը:

Նպատակը հետեւեալն է: Մեր հարեւան ժողովուրդը, այսինքն թուրք ժողովուրդը եւ մենք հայերս,հարց մը ունինք իրար միջեւ: Մէկ ամիս ետք հարիւր տարեկան պիտի ըլլայ այս հարցը: Ոմանք կ՛ըսեն տեղահանութիւն, ոմանք կ՛ըսեն ցեղասպանութիւն. հարիւր տարիէ այս հարցը չէ լուծուած: Ցեղասպանութիւն էր, հարց չկայ այդ ուղղութեամբ: Ես երրորդ սերունդն եմ. ունիմ տղայ եւ թոռնիկ: Ես չեմ ուզեր իմ թոռնիկիսայս հարցը այսպէս լալ ու ողբալով ձգել: Ուրեմն պէտք է աշխատինք որ հարեւան ժողովուրդին հետ լեզու գտնենք: Պէտք է ձեւ մը գտնել որ այս հարցը լուծուի:

Ես հասարակ մարդ եմ ու կը խորհիմ որ արուեստով իրար պիտի հասկնանք: Հարիւր տարիէ թուրք պետութիւնը իր ժողովուրդէն պահած է իրականութիւնըու այս պատճառով, ներկայ թուրք հասարակութիւնը գիտակցութիւնը չունի թէ ո՞վ է հայը, թէ ի՞նչ պատահեր է հարիւր տարիներ առաջ: Երբեմն կը հարցնեն ինծի «դուն որտեղէ՞ն եկած ես». Մարդը գէշ իմաստով չի հարցներ. չի գիտեր ու անոր համար կը հարցնէ: Ես ալ կ՛ըսեմ հազար, երկու-հազար, երեք-հազար տարիէ հոս եմ, ու երեսս կը նայի. անգիտակից է: Ուրեմն այս անգիտակից ժողովուրդին, անգիտակից զանգուածին պէտք է մենք հասկցնենք, սորվեցնենք թէ ո՞վ է հայը, ո՞վ է հայ ժողովուրդը: Պէտք է իրենց ծանօթացնենք մեր գրականութեան, մշակոյթին, պատմութեան: Եթէ հասարակ ժողովուրդը հասկնայ թէ ինչ էր եղած-դարձածը, այն ատեն հաշտութիւնը աւելի դիւրաւ պիտի ըլլայ: Նոյնիսկ երկու ժողովուրդները պետական գետնի վրայ աւելի լաւ պիտի հասկնան իրարու ու աւելի դիւրաւ պիտի լուծեն իրենց միջեւ ունեցած հարցերը: Եթէ հասարակ ժողովուրդը չգիտնայ պատմութիւնը, չի կրնար պահանջք ներկայացնել իր պետութեան ու կառավարութեան: Եթէ թուրք ժողովուրդը գիտնայ թէ այս է հարցը՝ իր քուէներով, իր խօսքերով, իր աշխատանքով թուրք պետութեան կրնայ ըսել թէ այս հարցը այսպէս պէտք է լուծուի: Եթէ անտեղեակ մնայ, չ՛ըսէր եւ պետութիւնը բան մը չ՛ընէր:

Ըստ ձեզի, բաղդատած հինգ կամ տասը տարիներ առաջուայ կացութեան, ի՞նչ ձեւով փոխուած է Թուրքիան եւ Թուրքիոյ հասարակականութիւնը այս հարցերու նկատմամբ:

Քսան տարիներ առաջ կրնայի՞նք երեւակայել թէ Անգարայի Պետական Համալսարանէն ներս, Հրանդ Տինք Հիմնադրամի կողմէ կազմակերպուած՝ թուրք եւ հայ յարաբերութիւններու եւ սահմաններու բացման մասին խորհրդաժողով կրնար կազմակերպուիլ: Մօտ տասը տարի առաջ, երբ առաջին անգամ ըլլալով նման խորհրդաժողով մը ձեռնարկուած էր, մարդիկ յարձակեցան հաւկիթներով, լոլիկներով եւ քարերով. պետական պաշտօնեաներ, երեսփոխաններ ու նախարարներ աներեւակայելի ձեւով դէմ կեցան այս հարցին: Հիմա տարբեր է:

Գրականութիւնը, արուեստը, սինեման, թատրոնը, երգը, պարը, այս բոլորը միջոցը պիտի ըլլան իրարու աւելի լաւ հասկնալու: Ես ու «Ահմետը» եթէ ձեռք-ձեռքի կարենանք շուրջպար մը դառնալ՝ այն ատեն իրարու աւելի լաւ պիտի հասկնանք: Պիտի պարենք, քիչ մը քրտնինք, յոգնինք, ու պիտի նստինք ու սկսինք խօսելու: Առանց երկխօսութեան այս հարցը ինչպէ՞ս կրնանք լուծել: Անկարելի է:

«Արաս» հրատարակչատունը ինչպէ՞ս օգտակար կ՛ըլլայ այս երկխօսութեան:

Գիրքեր կը թարգմանենք ու կը հրատարակենք: Հայերէնէն, ֆրանսերէնէն, անգլերէնէն կը թարգմանենք: Անշուշտ նիւթը հայկական հարցի մը հետ առնչուած պէտք է ըլլայ եւ կամ գրողը պէտք է հայ ըլլայ: Եթէ օտար է գրողը, ուրեմն հայ նիւթի մը շուրջ պէտք է ըլլայ գիրքը: Այսինքն պրազիլական գրականութիւնը մեզի չի հետաքրքրեր…ո՛չ ալ գանատականը: Մենք կը հետաքրքրուինք այն գրքերով,որոնք հայկական երես մը ունին:

Մենք այստեղ շահաբեր գործ մը չենք ձեռնարկեր: Նիւթական ակնկալութիւն չունինք: Հիմնարկի ձեւով կ՛աշխատինք, ո՛չ թէ շահ ընելու նպատակով: Այս գործը պէտք է մէջտեղ ելլէ ի գին ամէն բանի: Անշուշտ պաշտօնական ձեւով հիմնարկ մը չենք: Շահելու նպատակով չենք աշխատիր, այդ ըսել կ՛ուզեմ:

Մօտ հարիւր-յիսուն գիրք հրատարակած ենք քսանըմէկ տարիներու ընթացքին,քառասուն հատը հայերէնով իսկ հարիւր-տասը՝թրքերէնով: Կան գիրքեր որոնք մէկէ աւելի լեզուով հրատարակած ենք. նոյնիսկ վերջերս գիրք մը հրատարակեցինք քրտերէնով:

Պոլսահայ ներկայ կեանքին ընդհանուր պատկեր մը կրնա՞ք ներկայացնել: Դպրոցներու, եկեղեցիներու եւ առ հասարակ համայնքին ներկայ վիճակը ինչպէ՞ս կը գնահատէք:

Դպրոցներու աշակերտութեան թիւը կը պակսի օրէ օր. միջին հաշուով երեք-հազարի շուրջ է այս վայրկեանիս: Քսան եւ աւելի դպրոցներ կան: Ամէն կիրակի եկեղեցիներէն ներս խուռներամ բազմութիւն չ՛ըլլար, բայց եւ այնպէս տօնականօրերուն, հինգ տաղաւարներուն ժամանակ կը լեցուին:

Հայախօսութիւնը դժբախտաբար կը նահանջէ: Ներկայ պոլսահայութիւնը 1960-էն ետք գաւառներէն գաղթողներէ կազմուած է: «Հին Պոլսեցի» ըսուած ազնուականները չեն մնացած: Այդ խաւին մէկ մասը գաղթեց իսկ միւսը արդէն մահացաւ: Համայնքին մեծ մասը Կեսարիայէն, Տիգրանակերտէն, Սեբաստիայէն եւ այլ գաւառներէ եկած են ուր հայկական վարժարաններ գոյութիւն չունէին: Հայերէն ո՞ւր պիտի սորվէին: Կարելի չէր: Անոնք որոնք այսօր թրքերէն խօսքով «քէօր-թոփալ», այսինքն «կոյր ու կաղ» հայերէն կը խօսին, իրենց զաւակներուն հետ սորված են լեզուն: Մայր, հայր դարձած են, զաւակը դպրոց գացած ժամանակ է որ հայերէն սորված են: Այսինքն երեսուն, երեսուն-հինգ տարեկանին սկսած են լեզուն սորվիլ: Օրինակ, մայրս երեսուն-հինգ տարեկանէն ետք սորված է հայերէնը: Ու ճիշդայս պատճառով անոր հայերէնը «Քէօր» եւ «թոփալ» է. կոյր է ու կաղ: Ներկան այս է: Մենք հայերէն գիրքերը կը տպենք հինգ-հարիւր օրինակով ու հազիւ հինգ տարուան մէջ կըսպաոիբոլորը: Այսինքն ամէն մէկ գիրքէն տարին հազիւ հարիւր հատ կը վաճառուի:

Ես յիսուն կամ նոյնիսկ հարիւր տարի առաջ գրուած յօդուածներ յաճախ կը կարդամ: Բոլորին մէջ կը գրուէր թէ Պոլսոյ գաղութը վերջանալու, մեռնելու վրայ էր, նոյնիսկ այն ատեն: Պոլիսը չվերջացաւ ու չմեռաւ: Ինչպիսի՞ ժառանգութեան մը վրայ նստած ենք որ մեր հօր, մեծհօր ժառանգը անդադար կ՛ուտենք ու չենք կրնար վերջացնել: Այսպիսի մեծ հարստութեան մը մէջ կ՛ապրինք: Բախտաւոր ենք. ես ինծի բախտաւոր կը զգամ որ այսպիսի մէկ ժառանգութեան վրայ նստած՝ կ՛ուտեմ այդ հարստութիւնը: Միշտ գանգատ ունեցած ենք եւ դեռ կ՛ունենանք, բայց եւ այնպէս միշտ ալ յոյսով ենք: Այսքան տարի կեանքը կը շարունակուի եւ միշտ յաջողութիւններով կը շարունակուի: